Niezależnie od tego, czy mamy do czynienia z uzależnieniem od smartfona, gier cyfrowych, pornografii lub mediów społecznościowych, czy zaledwie ze złym nawykiem i zbyt intensywną ekspozycją na pobudzający czas ekranowy, długotrwałe i intensywne korzystanie z nowych (tzw. wysokich) technologii można traktować jako zachowanie ryzykowne (dostarczające nienaturalnie wysokich poziomów adrenaliny i dopaminy).
Wyróżniamy uniwersalny zestaw czynników ryzyka, czyli cech, sytuacji lub warunków sprzyjających powstawaniu zachowań ryzykownych, natomiast do czynników chroniących zaliczamy cechy, sytuacje lub warunki zwiększające odporność danej osoby na działanie czynników ryzyka.
Dla zrozumienia zależności przydatny jest model profilaktyki uniwersalnej (zintegrowanej), zgodnie z założeniami której choć czynniki ryzyka są wspólne dla różnych zachowań ryzykownych, wybór konkretnego zachowania związany będzie z jego dostępnością i wpływem środowiska i sieci społecznej.
W praktyce oznacza to, że dwie osoby z identycznym zestawem czynników ryzyka (np. wysokokonfliktowy dom rodzinny, historia uzależnień w rodzinie itp.) mogą sięgać po odmienne zachowania ryzykowne w zależności od ich dostępności. Na przykład jeden nastolatek będzie obracać się w środowisku przyzwalającym na picie alkoholu przez nieletnich (towarzystwo alkoholowe) i sięgnie po alkohol, inny będzie miał w najbliższej okolicy sklep z dopalaczami i kolegów, którzy lubią eksperymentować w tym zakresie, więc sięgnie po dopalacze.
Należy zawrócić uwagę, że dostępność różnych substancji psychoaktywnych jest ograniczona, natomiast dostęp do cyfrowych narkotyków, takich jak pornografia ma każda osoba dysponująca smartfonem z dostępem do Internetu.
Za najważniejsze czynniki chroniące i czynniki ryzyka uważa się te związane z sytuacją rodzinną, szkolną, czynniki osobowościowe, czynniki związane z funkcjonowaniem w grupie rówieśniczej oraz zaangażowanie religijne (Szymańska 2012). Celem interwencji profilaktycznych jest eliminacja lub redukcja czynników ryzyka oraz wzmacnianie czynników chroniących.
Według Szymańskiej (2012, s 17) do najważniejszych czynników chroniących należą:
Silna więź z rodzicami
Zainteresowanie nauką szkolną
Regularne praktyki religijne
Poszanowanie prawa, norm, wartości i autorytetów społecznych
Przynależność do pozytywnej grupy
Szymańska pisze: "Skoro zachowania ryzykowne „chodzą parami” i pełnią podobną funkcję w życiu jednostki, skoro u podłoża różnych zachowań leży wspólny zestaw podstawowych czynników ryzyka i zapobiega im podobny zestaw czynników chroniących, to wczesne działania profilaktyczne skierowane na różne zachowania ryzykowne powinny mieć charakter uniwersalny i być prowadzone według tych samych reguł."
Z kolei Grzelak (2015) jako główne (uniwersalne) czynniki chroniące podaje:
Mama i tata jako przewodnicy
Wiara i praktyki religijne
Dobra atmosfera w klasie
W przełożeniu na zachowania ryzykowne związane z nowymi technologiami i Internetem kluczowe wydaje się wzmacnianie oddziaływań czynników chroniących w takim zakresie, w jakim to możliwe dla danej organizacji, instytucji.
Jako Fundacja Edukacji Zdrowotnej i Psychoterapii kładziemy nacisk na wzmacnianie rodziców jako przewodników dziecka i nastolatka po świecie cyfrowym (prowadzenie portalu zatroskani.pl, publikacje i warsztaty dla rodziców), wzmacnianie umiejętności tworzenia pozytywnej grupy rówieśniczej wśród dzieci i nastolatków, zwiększanie kompetencji w zakresie zdrowia psychicznego, rdzenia sobie ze stresem oraz zdrowego posługiwania się urządzeniami elektronicznymi przez dzieci i nastolatków, rozwój umiejętności uczenia się i rozwijania pasji ( warsztaty, prowadzenie portalu pytam.edu.pl dla nastolatków).
Bibliografia:
Catalano, R., Haggerty, K., Oesterle, A., Fleming, C. i Hawkins, D. (2004). The importance of bonding to school for healthy development: findings from the social development research group. 74(7): Journal of School Health(74(7)), strony 252–261.
Grzelak Sz. Red. (2015) Vademecum skutecznej profilaktyki problemów młodzieży : przewodnik dla samorządowców i praktyków oparty na wynikach badań naukowych, Warszawa : Ośrodek Rozwoju Edukacji
Grzelak, S. (2014). Rodzice, szkoła i profesjonalna profilaktyka – w stronę dobrej współpracy. Świat Problemów 1: 12-18.
Szymańska J (2012) Programy profilaktyczne. Podstawy profesjonalnej psychoprofilaktyki, wyd. Ośrodek Rozwoju Edukacji,