Jeszcze nie tak dawno lekarze i naukowcy byli przekonany, że prawdziwe uzależnienie możliwe jest wyłącznie od używek - substancji podawanych z zewnątrz do organizmu (Holden, 2001). Dziś wiemy, że uzależnienia tzw. behawioralne są równie prawdziwe, silne i niszczące jak uzależnienia od substancji.
Definicja uzależnienia
Rozwój technologii spowodował, że możliwe stało się szczegółowe badanie procesów zachodzących w żywym mózgu i lepsze zrozumienie natury uzależnienia. (Angers i inn. 2008, Grant i inn 2005). W rezultacie w roku 2011 zmieniona została definicja uzależnienia.
Amerykańskie Stowarzyszenie Medycyny Uzależnień (ASAM) podaje następującą definicję:
"Uzależnienie to podstawowa, przewlekła choroba obwodów nagrody, motywacji i pamięci mózgu, oraz obwodów pochodnych. Dysfunkcja w tych obwodach prowadzi do charakterystycznych przejawów biologicznych, psychologicznych, społecznych i duchowych. Odzwierciedla się to w patologicznym dążeniu do nagrody/ulgi dostarczanej przez substancje lub zachowania.
Uzależnienie charakteryzuje się brakiem zdolności do konsekwentnej abstynencji, upośledzeniem kontroli zachowań, łaknieniem, obniżoną zdolnością rozpoznawania znaczących problemów związanych z zachowaniami oraz relacjami interpersonalnymi, a także dysfunkcjonalnymi reakcjami emocjonalnymi.
Tak jak inne choroby przewlekłe często wiąże się z cyklami remisji i nawrotów choroby. O ile nie zastosowano terapii lub zaangażowania w aktywności sprzyjające zdrowieniu, uzależnienie postępuje i może zakończyć się niepełnosprawnością lub przedwczesną śmiercią" (ASAM 2011)
Definicja ta zlikwidowała sztuczne rozróżnienie na uzależnienia twarde, miękkie i behawioralne. Zwróciła uwagę na kluczowy problem - trwałe zmiany w strukturze i sposobie funkcjonowania mózgu osoby uzależnionej.
Rola układu nagrody
Mózg wyposażony jest w strukturę nazywaną układem nagrody. Jego zadaniem jest motywowanie nas do działań, które utrzymują przy życiu nas osobiście i nasz gatunek – do jedzenia, unikania zagrożeń, odnoszenia sukcesów, uprawiania seksu w celu rozmnażania się.
Gdy robimy coś sprzyjającego przetrwaniu, układ nagrody produkuje dopaminę, która ma dwojaką funkcję - przede wszystkim motywuje nas by powtarzać sprzyjające przetrwaniu zachowania, lecz także przynosi w konsekwencji przyjemność. W naturze jest to korzystne ponieważ wiąże robienie czegoś istotnego dla przeżycia z przyjemnością.
Słabe strony układu nagrody
Problem pojawia się, gdy układ nagrody zostaje „zhakowany” – na przykład przez narkotyki – kokainę, opiaty… Narkotyki dają nam intensywną przyjemność przez to, że pobudzają układ nagrody do wydzielania nienaturalnie wysokiego poziomu hormonów przyjemności, mimo że nie zrobiliśmy nic, co by służyło przetrwaniu (a wręcz przeciwnie). (Leshner 1997, Nestler 2005a, Nestler 2005b, Doidge 2007)
Pod wpływem doświadczeń mózg adaptuje się. Dla przykładu produkuje więcej dopaminy gdy jemy czekoladę, niż gdy jemy jabłko, ponieważ 3.000 lat temu trudno było znaleźć pożywienie bogate w kalorie. W związku z tym mózg dodatkowo motywował do jedzenia pożywienia bogatego w kalorie wydzielając więcej dopaminy. (Johnson, Kenny 2010, Linden 2011) Mechanizm ten we współczesności działa na naszą niekorzyść, ponieważ wysokokaloryczne jedzenie jest łatwo dostępne, co sprzyja powstawaniu otyłości.
Co ważne, zmiany w sposobie funkcjonowania układu nagrody przekazywane są na kolejne pokolenia, o czym więcej za chwilę.
Charakterystyka naturalnych źródeł dopaminy
W naturze dopamina jest wydzielana sporadycznie. Trzeba na nią niejako "zarobić". Dla przykładu człowiek zostaje zaatakowany przez psa i ucieka. W rezultacie otrzymuje porcję dopaminy, motywującą go by następnym razem też uciekł. Dopamina wydzielana jest nie tylko w sytuacji zagrożenia, ale i sukcesu. Doskonałym przykładem jest sportowiec stojący na podium, otrzymujący zloty medal. W chwili wręczenia medalu otrzymuje duża porcję dopaminy, jednak jest ona "zarobiona" ciężką pracą - setkami godzin treningów i wyrzeczeń. Podobnie do wydzielania dopaminy pobudza szczery, zasłużony komplement, pochwała za dobrze wykonaną pracę, dobra ocena w szkole.
Charakterystyczną cechą naturalnie indukowanej dopaminy jest fakt, iż jest ona doświadczeniem stosunkowo rzadkim. (Beeler, Mourra, 2018)
Uzależnienia behawioralne
Nie tylko jedzenie i narkotyki oszukują układ nagrody. Też niektóre zachowania powodują, że mozg zalewany jest nienaturalnie wysokim poziomem dopaminy, lub dopamina produkowana jest nienaturalnie często.
Do najważniejszych zachowań w wyniku których mozg doświadczać może patologicznie wysokich poziomów dopaminy (a w rezultacie doprowadzić do uzależnienia) zaliczyć można: hazard, oglądanie pornografii, granie w gry cyfrowe, zaabsorbowanie mediami społecznościowymi. Te aktywności które związane są specyficznie ze światem wirtualnym (pornografia, gry, media społecznościowe) zostaną omówione w odrębnych artykułach.
Podstawą powstawania uzależnienia jest fakt, że mózg zalewany nienaturalnie wysokimi poziomami dopaminy zaczyna przed tym się bronić, redukując liczbę receptorów dopaminy. (Angers 2008, Hilton, Watts 2011). W rezultacie zachowanie, które do tej pory przynosiło przyjemność, przestaje mieć taki rezultat. Mózg przystosował się do podwyższonego poziomu dopaminy i znieczulił. Jeżeli nie dostarczamy mu podwyższonego poziomu dopaminy - odczuwamy nieprzyjemność, znużenie, apatię. Następuje też utrata przyjemności z naturalnych źródeł dopaminy, są one zbyt słabe.
(Angers 2008, Berridge, Robinson, 2002)
Uzależnienie jako rodzaj patologicznego uczenia się, rola białka funkcyjnego ΔfosB
Mechanizm dopaminowy nie jest jedynym odpowiedzialnym za powstanie uzależnień. Zwiększonej dawce dopaminy towarzyszy wzrost poziomu białka funkcyjnego ΔfosB.
W mózgu produkowanych jest wiele białek niezbędnych do dopełnienia niezbędnych procesów. Są one krótkotrwałe - istnieją maksymalnie do kilku godzin. Na ich tle ΔfosB jest wyjątkowe, ponieważ z jednej strony jest wyjątkowo trwałe - istnieje do kilku tygodni, z drugiej strony nadbudowuje się nad często używanymi neuronami, wzmacniając ich połączenie. Z natury swojej ΔfosB ma za zadanie wzmacniać pamiętanie rzeczy ważnych, spełnia istotną rolę w uczeniu się.
Często powtarzane zachowanie (np. wielogodzinna wiele razy w tygodniu gra w gry cyfrowe lub oglądanie pornografii) sprzyja akumulowaniu ΔfosB, ułatwiając powrócenie do tego zachowania, czy ktoś tego chce czy nie (automatyzując je). W końcu, o ile się nagromadzi wystarczająco dużo ΔfosB, powoduje to trwałe, nieodwracalne zmiany w mózgu, ułatwiające uzależnienie. (Wallace i inn 2008, Nestler 2008, Nestler i inn 2001)
W przypadku nastolatków ryzyko to jest szczególnie wysokie, ponieważ układ nagrody nastolatka jest dwu do czterokrotnie bardziej czuły niż u dorosłego i wydziela wielokrotnie więcej dopaminy. Mózg nastolatka akumuluje też więcej ΔfosB, przez co staje się on o wiele bardziej podatny na uzależnienia jako takie (Sturman, Moghaddam 2011, Ehrlich i inn 20202).
Uwagi końcowe
Uzależnienia behawioralne - są równie realne i mogą być równie groźne jak uzależnienia od substancji psychoaktywnych. Doświadczenia kliniczne pokazują szczególną siłę dwóch uzależnień - od gier cyfrowych oraz od pornografii. Uzależnienie od gier znalazło już swoje miejsce w drafcie nowej wersji podręcznika klasyfikacji chorób i zaburzeń Światowej Organizacji Zdrowia - ICD-11. Mimo klinicznych dowodów (trwale zmiany w mózgu, analogiczne do zmian będących skutkiem uzależnień od substancji psychoaktywnych) pornoholizm nie został włączony do oficjalnej klasyfikacji zaburzeń, choć w drafcie ICD-11 pojawia się zaburzenie "kompulsywne zachowania seksualne" (kod - 6C72), jednak w opisie kładzie się nacisk na kompulsywność, nie biorąc pod uwagę ścieżki uzależnieniowej. Nadal toczą się dyskusje akademickie dotyczące sposobu klasyfikacji zaburzeń behawioralnych, jednak nie zmienia to nic jeśli chodzi o realia doświadczenia osoby uzależnionej i jej zmagań z problemem. (patrz: Potenza 2006; Albrecht i in. 2007; Kraus i in. 2016, Kraus i in. 2018, Lubman i in. 2004).
Bibliografia:
Albrecht, U., Kirschner, N. E., & Grüsser, S. M. (2007). Diagnostic instruments for behavioral addiction: An overview. GMS Psycho-Social Medicine, 4, 1–11.
American Society of Addiction Medicine (2011) Public Policy Statement: Definition of Addiction. https://www.asam.org/docs/default-source/public-policy-statements/1definition_of_addiction_long_4-11.pdf data dostępu: 9.09.2021.Angres, D. H. Bettinardi-Angres, K. (2008). The Disease of Addiction: Origins, Treatment, and Recovery. Disease-a- Month 54: 696–721.
Beeler, J. A., Mourra, D. (2018). To Do or Not to Do: Dopamine, Affordability and the Economics of Opportunity. Frontiers in integrative neuroscience, 12: 6. https://doi.org/10.3389/fnint.2018.00006
Berridge, K. C.,Robinson, T. E. (2002). The Mind of an Addicted Brain: Neural Sensitization of Wanting Versus Liking. w J. T. Cacioppo, G. G. Bernston, R. Adolphs, i inn. (red.) Foundations in Social Neuroscience (565–572). Cambridge, Mass.: MIT Press.
Doidge, N. (2007). Brain that Changes Itself. New York: Penguin Books.
Ehrlich, M. E., Sommer, J., Canas, E., Unterwald, E. M. (2002). Periado¬lescent Mice Show Enhanced DeltaFosB Upregulation in Response to Cocaine and Amphetamine. The Journal of Neuroscience 22: 9155–9159.
Grant, J. E., Levine, L., Kim, D., Potenza, M. N. (2005). Impulse Control Disorders in Adult Psychiatric Inpatients. The American Journal of Psychiatry 162, 11: 2184–2188.
Hilton, D. L., Watts, C. (2011). Pornography Addiction: A Neuroscience Perspective. Surgical Neurology International, 2: 19. (http://www.ncbi.nlm.nih. gov/pmc/articles/PMC3050060/)
Holden, C. (2001). Behavioral Addictions: Do They Exist? Science 294: 980.
Johnson, P. Kenny, P. (2010). Dopamine D2 Receptors in Addiction-Like Reward Dysfunction and Compulsive Eating in Obese Rats. Nature Neuroscience 13: 635-641.
Kraus, S. W., Voon, V., & Potenza, M. N. (2016). Should compulsive sexual behavior be considered an addiction? Addiction. 111: 2097– 2106. https://doi.org/10.1111/add.13297
Kraus, S.W., Krueger, R.B., Briken, P., First, M.B., Stein, D.J., Kaplan, M.S., Voon, V., Abdo, C.H., Grant, J.E., Atalla, E. and Reed, G.M. (2018), Compulsive sexual behaviour disorder in the ICD-11. World Psychiatry, 17: 109-110. https://doi.org/10.1002/wps.20499
Leshner, A. (1997). Addiction Is a Brain Disease and It Matters. Science 278: 45–47.
Linden, D. J. (2011). Food, Pleasure and Evolution. Psychology Today, March 30.
Lubman, D.I., Yücel, M. and Pantelis, C. (2004), Addiction, a condition of compulsive behaviour? Neuroimaging and neuropsychological evidence of inhibitory dysregulation. Addiction, 99: 1491-1502. https://doi.org/10.1111/j.1360-0443.2004.00808.x
Nestler, E. J., Barrot, M., Self, D. W. (2001). DeltaFosB: A Sustained Molecular Switch for Addiction. Proceedings of the National Academy of Sciences 98, 20: 11042 11046.
Nestler, E. J. (2005a). Is There a Common Molecular Pathway for Addiction? Nature Neuroscience 9, 11: 1445–1449.
Nestler EJ. (2005b) The neurobiology of cocaine addiction. Science & Practice Perspectives / a Publication of the National Institute On Drug Abuse, National Institutes of Health. 3: 4-10.
Nestler, E. J. (2008). Transcriptional Mechanisms of Addiction: Role of ΔfosB, Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences 363: 3245–56. (http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2607320/)
Pitchers, K. K., Vialou, V., Nestler, E. J., Laviolette, S. R., Lehman, M. N., and Coolen, L. M. (2013). Natural and Drug Rewards Act on Common Neural Plasticity Mechanisms with DeltaFosB as a Key Mediator. Journal of Neuroscience 33, 8: 3434-3442;
Potenza, M. N. (2006). Should addictive disorders include non-substance-related conditions? Addiction, 101:142–151.