Diagnoza Zespołu Stresu Elektronicznego jest trudnym zadaniem. Powszechny dostęp - praktycznie od niemowlęctwa - do urządzeń elektronicznych i Internetu (np. za pośrednictwem smartfona) jest doświadczeniem pokolenia urodzonego po roku 2007. (Data ta jest umowna, związana z powstaniem pierwszego  iPhone'a (styczeń 2007), choć pierwsze smartfony w wersji zbliżonej do obecnej (ekran dotykowy, aplikacje, kolorowy duży wyświetlacz, prosta, intuicyjna obsługa), pojawiły się już wcześniej. )

Oznacza to w praktyce, że choć zjawisko nadmiernego korzystania z Internetu badane było już w latach 90 ubiegłego wieku, nie dysponujemy nadal narzędziami diagnostycznymi uwzględniającymi specyfikę gwałtownych zmian w zakresie technologii, a zwłaszcza ułatwiania dostępu dzieci do urządzeń elektronicznych.

Dlatego najlepszym narzędziem diagnostycznym jest wywiad rodzinny przeprowadzany przez psychologa. Dodatkowymi narzędziami mogą być testy przesiewowe, lub ich adaptacje.

Historia najważniejszych narzędzi diagnostycznych:

Brenner V. (1997) Addictive Behavior Inventory - narzędzie stworzone w oparciu  o  kryteria diagnostyczne uzależnienia od substancji psychoaktywnych. 

Young K. (1998)  stworzyła  Internet Addiction Test (IAT), złożony z 20 pytań, który ma obecnie najlepiej udokumentowane właściwości psychometryczne. Polska adaptacja testu to  "Test Użytkownika Internetu." (Majchrzak, Ogińska 2006)

Morahan-Martin J.M. i Schumacher P. (2000) opracowali skalę pomiaru patologicznego używania Internetu. 

Davis R.A, Flett G.L. i Besser A (2002): Online Cognition Scale, skala opierająca się na koncepcji poznawczo-behawioralnej problematycznego używania Internetu.

Ko i wspólpracownicy (2005)  Internet Addiction Scale

Majchrzak P.  i Ogińska-Bulik N. (2006). Test Użytkownika Internetu.

Albrecht i in. (2007) - szczegółowe omówienie istniejących narzędzi diagnostycznych. 

Kaliszewska K. (2007): Skala Ryzyka Nadmiernego Używania Internetu 

Poprawa R. (2011) dokonał adaptacji testu Young (IAT) tworząc Test Problematycznego Używania Internetu złożony z 22 punktów.

Andreassen, C. S., i in. (2012)  - Skala Uzależnienia od Facebooka (BFAS). Polska adaptacja testu  - Charzyńska, Góźdź (2014).

Kryteria diagnostyczne

Zachowania, które wskazują na niezdrowe korzystanie z Internetu i urządzeń elektronicznych są następujące:

• rozdrażnienie spowodowane koniecznością przerwania lub brakiem możliwości korzystania z komputera/Internetu/smartfonu;

• długotrwałe sesje aktywności w sieci, na przykład częste korzystanie z Internetu bez przerwy przez trzy godziny lub dłużej;

• wyraźnie osłabiona kontrola (lub jej brak) czasu spędzanego przed komputerem/smartfonem lub w Internecie;

• zaniedbywanie dotychczasowych zainteresowań, znajomości, form spędzania czasu na rzecz korzystania z komputera/Internetu/smartfonu;

• korzystanie z Internetu/urządzeń elektronicznych nawet wtedy, gdy nie jest to już interesujące;

• powtarzające się kłótnie z innymi członkami rodziny, związane z nadużywaniem komputera/Internetu/smartfonu;

• izolowanie się od ludzi związane z przebywaniem w sieci lub nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów jedynie przez Internet;

• monotonna i jednorodna aktywność przy komputerze/smartfonie, na przykład trwale ograniczająca się do grania w jedną grę lub wielogodzinnej obecności na portalu społecznościowym; przedkładanie życia w świecie wirtualnym nad życie w świecie realnym;

 Za: Otawa W. "Diagnoza nadużywania Internetu przez dzieci i młodzież" s. 14 (uzupełnione o smartfon)

Z kolei opierając się na kryteriach diagnostycznych uzależnień wg ICD-10 o uzależnieniu od Internetu możemy mówić, jeśli w ostatnim roku pojawiły się co najmniej 3 objawy z listy:

• silna potrzeba lub poczucie przymusu korzystania z Internetu/komputera/smartfonu;

• subiektywne przekonanie o mniejszej możliwości kontrolowania zachowań związanych z Internetem/komputerem/smartfonem, tj. upośledzenie zdolności powtrzymania się od korzystania z urządzeń elektronicznych i czasu spędzanego na korzystaniu z nich,

• Występowanie niepokoju, rozdrażnienia czy gorszego samopoczucia przy próbach przerwania lub ograniczenia korzystania z Internetu/komputera/smartfonu, oraz ustępowanie tych stanów z chwilą gdy odzyskuje się dostęp do urządzeń elektronicznych;

• spędzanie coraz większej ilości czasu w Internecie, na korzystaniu z komputera/smartfonu w celu uzyskania zadowolenia,  dobrego samopoczucia, które poprzednio osiągane było w znacznie krótszym czasie;

• postępujące zaniedbywanie alternatywnych źródeł przyjemności lub dotychczasowych zainteresowań na rzecz Internetu/komputera/smartfonu;

• korzystanie z urządzeń elektronicznych pomimo szkodliwych następstw (fizycznych, psychicznych i społecznych), o których wiadomo, że mają związek ze spędzaniem czasu w ten sposób.

Warto przy tym zaznaczyć, że w samym ICD-10 mowa jest o uzależnieniach od substancji psychoaktywnych, uzależnienie od Internetu nie jest jednostką chorobową, choć w ICD-11 znajdzie się uzależnienie od gier cyfrowych. 

Wskazówki dla rodziców: czy moje dziecko ma problem z uzależnieniem od ekranu lub technologii?  (Kardaras 2018)

 Klucz: Jakikolwiek z poniższych symptomów lub zachowań może sygnalizować problem z uzależnieniem.

Możliwe do wykorzystania narzędzia diagnostyczne:

Beard, Wolf (2001) Symptomy behawioralne zaburzenia kontroli:

1. Głębokie pochłonięcie Internetem (natrętne myśli o poprzedniej wizycie w sieci i oczekiwanie na następną).

2. Potrzeba coraz dłuższego korzystania z Internetu, aby osiągnąć satysfakcję.

3. Podejmowanie bezowocnych prób kontroli, ograniczenia lub zaprzestania korzystania z Internetu.

4. Przy próbie ograniczenia lub zaprzestania korzystania z Internetu pojawia się niepokój, obniżony nastrój i irytacja.

5. Pozostawanie w sieci dłużej niż się pierwotnie zamierzało.

Klucz:  Aby mówić o zaburzeniu kontroli muszą wystąpić wszystkie 5 objawów. 

Test Kimberly Young Internet Addiction Test (IAT). 

Polska adaptacja testu - Majchrzak i Ogińska-Bulik (2006). 

Klucz: pozytywna odpowiedź (TAK) na 5 spośród 8 powyższych pytań wskazuje, że problem uzależnienia od Internetu może dotyczyć osoby badanej.

Skala Uzależnienia od Facebooka (BFAS) Andreassen, C. S., Torsheim, T., Brunborg, G. S., Pallesen, S. (2012)

Polska adaptacja testu  - Charzyńska, Góźdź (2014).

Poniżej znajduje się kilka pytań dotyczących myśli, zachowań i odczuć dotyczących Facebooka. Prosimy, abyś dla każdego pytania zaznaczył(-a), jak często W CIĄGU OSTATNIEGO ROKU…

1 (bardzo rzadko)  2 (rzadko)  3 (czasami)  4 (często) 5 (bardzo często)

Klucz: uzależnienie od Facebooka stanowi sumę wszystkich 6 itemów. Pozycje i odpowiadające im kryteria: 1 – dominacja, 2 – tolerancja, 3 – zmiana nastroju, 4 – nawrót, 5 – objawy odstawienne, 6 – konflikt. O uzależnieniu można mówić, jeśli dana osoba we wszystkich pozycjach testowych zaznacza co najmniej 3 (czasami).

Uwaga! Ponieważ nastolatkowie rzadko korzystają z facebooka, bardziej popularne są Instagram, Tik-Tok, czy nawet Snapchat, warto zastąpić słowo "facebook" określeniem "media społecznościowe" lub nawet określeniem specyficznego medium, z którego korzysta diagnozowany.

Dalsza diagnoza

Przy diagnozie warto zwrócić uwagę na zaproponowany już w latach 90. ubiegłego wieku  podział na uzależnienie pierwotne (które nie jest związane z zaburzeniami psychicznymi) i wtórne (towarzyszące innym zaburzeniom). (De Coverley Veale 1987). Autor brał pod uwagę uzależnienie od ćwiczeń fizycznych, jednak praktyka kliniczna psychoterapeutów pokazuje, że często to, co spostrzegamy u dzieci i młodzieży jako uzależnienie od Internetu/smartfona/ gier itp. jest wtórną konsekwencją niezdrowego radzenia sobie z innymi problemami psychologicznymi. Na przykład może być wtórnym skutkiem spędzania wielu godzin na grze, czego podstawową funkcją jest ucieczka od problemów świata realnego/ próbą uzyskania kontroli nad jakimkolwiek aspektem swego życia. 

Oznacza to, że niezdrowe korzystanie z urządzeń elektronicznych może być związane z innymi trudnościami czy nawet zaburzeniami psychicznymi, problemami w relacjach rodzinnych. Dlatego niezbędne jest poznanie szerszego kontekstu problemu.

Diagnoza powinna uwzględnić następujące obszary: (za:  Rowicka 2015, Otawa W,)

• Sytuacja rodzinna

• Ogólna sytuacja życiowa

• Poziom kompetencji społecznych

• Relacje ze znaczącymi osobami

• Funkcjonowanie w grupie rówieśniczej i szkole

• Zdrowie fizyczne

• Zdrowie psychiczne - zwłaszcza współwystępowanie zaburzeń, które mogą być przyczyną, lub skutkiem (w postaci ZSE) niezdrowego korzystania z urządzeń elektronicznych - jak np. ADHD, depresja, choroba afektywna dwubiegunowa, zaburzenia z kręgu autyzmu, zespól stresu pourazowego, zaburzenia nawyków/popędów (np. zakupoholizm, hazard), inne uzależnienia (alkohol, narkotyki, nikotyna itp.)

W diagnozie warto zwrócić też uwagę na:

• Historię życia w kontekście historii niezdrowego korzystania z urządzeń elektronicznych 

• Przebieg ewentualnych wcześniejszych prób wprowadzenia zdrowych zasad/ograniczeń korzystania z urządzeń elektronicznych

• Przebieg ewentualnych wcześniejszych prób radzenia sobie z problemami w funkcjonowaniu psychospołecznym. 

Opracowanie własne FEZiP:

• Czy wchodząc w Internet, grając w gry cyfrowe lub korzystając ze smartfona nastolatek traci poczucie czasu i spędza tam więcej czasu niż zamierzał?

• Czy zdarzyło mu się siedzieć w Internecie (korzystać ze smartfona, grać w gry) co najmniej do 1 w nocy?

• Czy gra/smartfon/Internet jest podstawowym narzędziem poprawiania sobie humoru przez nastolatka?

• Czy jedną z pierwszych rzeczy, jakie robi po przebudzeniu jest wejście online?

• Czy woli wejść w Internet (popisać ze znajomymi, pograć, pooglądać coś) niż poczytać książkę lub wyjść na świeże powietrze?

• Czy często zabija nudę korzystając z elektroniki?

• Czy zdarzyło mu się gdzieś spóźnić, bo chciał „jeszcze coś sprawdzić” w Internecie, lub "jeszcze chwilę pograć"?

• Przez 5 godzin czasu wolnego  nastolatek  nie ma dostępu do Internetu. Czy czuje się nieswojo, lub myśli o tym, co się dzieje online (np. grze, w której bierze udział, temu co dzieje się w mediach społecznościowych, czy komunikatorach)?

• Czy kiedykolwiek kogoś okłamał co do ilości czasu spędzanego w Internecie?

• Czy zdarza mu się czuć niepokój lub być rozdrażnionym gdy nie ma dostępu do Internetu/gry/smartfona?

• Czy miał kiedyś poczucie winy z powodu czasu spędzanego w Internecie, na grze itp?

• Czy kiedykolwiek zawalił coś (nauka, spotkanie z przyjaciółmi, jedzenie itp.), bo nie mógł  się oderwać od czegoś w Internecie lub gry cyfrowej?

• Czy próbował już ograniczyć lub zaprzestać korzystania z Internetu/gry/smartfona i nie udało mu się?

• Czy choć raz wpadł w histerię/silne negatywne emocje gdy rodzice próbowali ograniczyć mu korzystanie z urządzeń elektronicznych lub wyegzekwować limit czasu korzystania?

Wynik powyżej 9 punktów świadczy o problemie.

Jeśli nastolatek ma co najmniej 5 punktów – warto przemyśleć jego relację ze światem wirtualnym.

Oto symptomy, które powinny wzbudzić w rodzicach czujność:

Fizyczne

Dziecko:

• odczuwa ból palców, nadgarstka, kręgosłupa itp.

• ma przekrwione oczy

• ma zauważalne problemy z higieną

• ma wahania apetytu

Społeczne

Dziecko:

• izoluje się od znajomych

• nie okazuje zainteresowania niczym poza grami

• wpada w konflikty z rówieśnikami lub dorosłymi, np. nauczycielami

• straciło istotną relację, np. najlepszego przyjaciela

Psychologiczne

Dziecko:

• ma wahania nastroju

• ma napady złości, czuje niepokój, gdy nie ma dostępu do gry/Internetu

• traci kontrolę nad czasem grania

• nie ma innych zainteresowań/traci zainteresowanie rzeczami i czynnościami,

• które wcześniej wzbudzały radość (mechanizm dopaminowy)

10 objawów ostrzegających, że twoje dziecko może być uzależnione od smartfonu.

Dziecko zaczyna mieć problemy szkolne, jednak nie potrafi ograniczyć korzystania ze smartfonu (np. wyłączyć go na czas nauki).

Gdy dziecko czuje niepokój, zmęczenie, rozdrażnienie – przede wszystkim sięga po smartfon (grę, media społecznościowe, filmy itp.) i korzystając z niego stopniowo się uspokaja.

Gdy dziecko zostaje pozbawione dostępu do smartfonu (gier itp.), odczuwa narastające napięcie, frustrację czy nawet złość. Nie potrafi skupić się na innych rzeczach, myśli o smartfonie (grze, internecie).

„Zauroczenie” smartfonem. Myśli i rozmowy, uwaga dziecka skupia się na smartfonie (mediach społecznościowych, grze itp.).

Dziecko zaczyna się zaniedbywać (higiena, ruch) i narzekać na symptomy fizyczne – częste bóle palców, pleców, oczu, głowy, zaczerwienione oczy, chroniczne niewyspanie.

Dziecko zaczyna mieć problemy szkolne, jednak nie potrafi ograniczyć korzystania ze smartfonu (np. wyłączyć go na czas nauki).

Dziecko przestaje interesować się zajęciami, które kiedyś przynosiły mu radość. Jeśli nawet do nich wraca, szybko męczy się nimi. Nudzą go rozrywki, które kiedyś sprawiały radość (np. sport, książki czy komiksy itp.).

Wzrost poziomu agresywności. Próby ograniczenia czasu spędzanego ze smartfonem w ręku (w internecie) powodują napięcie, złość czy nawet wybuchy agresji.

Izolacja. Dziecko coraz bardziej ogranicza kontakt osobisty z rodziną, znajomymi na rzecz świata wirtualnego (gry itp.)

Okłamywanie innych i samego siebie. Gdy dziecko zostaje skonfrontowane z ilością czasu, który poświęca smartfonowi (grom itp.), zaczyna kłamać, obwiniać innych, pomniejszać znaczenie tego. Zaprzecza istnieniu niepokojących objawów (np. utrzymuje, że nie istnieją, a rodzice panikują doszukując się zagrożeń w czymś, co jest po prostu stylem życia.)

Dziecko śpi ze smartfonem w ręku, pod poduszką, lub tuż koło łóżka, negatywnie reaguje na próby ograniczenia tej praktyki, wymyśla argumenty za koniecznością tej praktyki.