Drugim z mechanizmów odpowiedzialnych za problemy indukowane częstym korzystaniem z urządzeń elektronicznych jest przebodźcowienie, związane z jednej strony z ciągłym aktywowaniem odruchu orientacyjnego, z drugiej z nadmiarem informacji dostarczanej w zbyt krótkim okresie czasu.
Odruch orientacyjny
Według definicji podręcznikowej "Odruch orientacyjny – to reakcja na wydarzenie nagłe i niespodziewane, takie jak głośny dźwięk. Odruch orientacyjny obejmuje znieruchomienie i nakierowanie receptorów na odbiór bodźców. Wiąże się także ze zmianami w aktywności serca i innych narządów." (Nęcka i in. 2007 str. 29)
Za odruch orientacyjny odpowiedzialny jest układ współczulny (sympatyczny) - reaguje on automatycznie, zanim informacja o potencjalnym zagrożeniu związanym z nagłym ruchem lub dźwiękiem dotrze i zostanie przeanalizowana przez korę mózgową. Ciało migdałowate (które odgrywa też ważną rolę w układzie nagrody, pobudzając mózg do produkcji dopaminy w odpowiedzi na bodziec skojarzony z przyjemnością), wysyła impuls - produkowana jest dawka adrenaliny, przyciągająca uwagę do potencjalnego zagrożenia. (Rammirez-Moren 2012).
Można to zaobserwować na przykład gdy na ulicy rozlegnie się nagły pisk opon - głowy wszystkich przechodniów automatycznie kierują się w kierunku źródła dźwięki, a osoby znajdujące się w pobliżu gwałtownie hamującego pojazdy odruchowo odskakują. To właśnie skutek działania odruchu orientacyjnego.
O ile dźwięk lub ruch okazuje się niezagrażający a pojawia się w regularny sposób - następuje habituacja - przyzwyczajenie i znieczulenie. Jednak każda modyfikacja i nieregularność powoduje na nowo przyciąganie uwagi. Gdy odruch orientacyjny uruchamiany jest często (na przykład przez często a nieregularnie pojawiające się głośne dźwięki) w rezultacie powoduje to wzrost poziomu kortyzolu (hormonu stresu) w organizmie. (Westman, Walters 1981).
Elektronika i świat wirtualny mogą aktywować odruch orientacyjny na wiele sposobów:
Nieregularny dźwięk powiadomień (zwłaszcza, gdy towarzyszy temu wibracja telefonu, czy sygnalizowanie powiadomienia migotaniem, co przyciągająca nie tylko słuch ale i wzrok).
Wydarzenia w grach cyfrowych
Szybkie oglądanie po sobie zróżnicowanych, krótkich filmików pełnych głośnych nieoczekiwanych dźwięków i gwałtownych ruchów - jak np. na Tik-Toku.
Bombardowanie informacjami
Jak wykazuje profesor Jagoda Cieszyńska, dla zdrowego rozwoju emocjonalnego i poznawczego dzieci niezbędne jest środowisko spokojne: "Prawidłowa stymulacja rozwoju funkcji poznawczych dziecka ułatwia stopniowe przejmowanie przez lewą półkulę mózgu zadań językowych. (...) Jeśli jednak na samym początku rozwoju dziecko otrzymuje głównie stymulację dedykowaną półkuli prawej (dynamiczny obraz, muzyka, dźwięki niewerbalne) wówczas następuje blokowanie aktywności lewej kory, co hamuje kształtowanie się ośrodków mowy." (Cieszyńska, 2019 s 3)
Problem nie dotyczy wyłącznie małych dzieci. "W wszechogarniającym zjawisku cyfrowych technologii, Internetu, nadużywanie czynności przy użyciu technologii może mieć znaczenie dla ośrodkowego układu nerwowego. Obciążanie pamięci dzięki wykorzystywaniu cyfrowych mediów prowadzi do mniej intensywnej pracy mózgu, tym samym zmniejsza się gotowość do zapamiętywania, przestajemy zawracać sobie nią głowę." (Chorab, 2016)
Innymi słowy - intensywny zalew mózgu nowymi bodźcami, informacjami, z którym mamy do czynienia w przypadku nowych technologii - obciąża mózg na tyle, że nie radzi sobie z efektywnym ich przetwarzaniem. Szczegółowo opisuje to prof. Manfred Spitzer w książce "Cyfrowa demencja".
Elektronika jako źródło ciągłego pobudzenia
Należy rozróżnić trzy rodzaje czasu ekranowego:
Interaktywny czas ekranowy oznacza wykonywanie czynności za pośrednictwem urządzeń elektronicznych. Przykładowe czynności – przeglądanie i wymiana reakcji na mediach społecznościowych, szukanie informacji w Internecie, granie w gry komputerowe, online, gry video, odpowiadanie na e-maile, uczestnictwo w webinarach, e-learningach, przeglądanie Internetu w poszukiwaniu filmów, „skakanie” po kanałach w poszukiwaniu filmów, oglądanie krótkich (poniżej 5 minut) filmów w Internecie.
Pasywny czas ekranowy oznacza oglądanie dłuższego (powyżej 10 minut) filmu na dużym ekranie.
Jeszcze inną jakość stanowi pobudzający czas ekranowy. Chodzi tu o filmy niezwykle pobudzające układ nerwowy że względu na ciągłe aktywowanie odruchu walcz-uciekaj („zastrzyki” adrenaliny dostarczane przez horrory lub dynamiczne filmy akcji) lub pornografia, pobudzająca seksualnie i dostarczającą nienaturalnie wysokiego i nienaturalnie częstego wyrzutu dopaminy, rozregulowująca układ nagrody.
Ciągła interakcja za pośrednictwem urządzeń elektronicznych przeciąża system nerwowy wprawiając go nieustannie w stan „walcz lub uciekaj” – następuje przebodźcowanie - szczególnie szkodliwe dla nieukształtowanego w pełni i plastycznego układu nerwowego dzieci i młodzieży.
Innymi słowy - nadmiernie stymulująca natura wielu zjawisk związanych z elektroniką (błyskawicznie zmieniające się obrazy, filmy, dźwięki jak np. w Tik-Toku, pojawiające się co chwila powiadomienia, dynamiczne gry cyfrowej) aktywują co chwila oś podwzgórze-przysadka-nadnercza. Wskutek tego nienaturalnie podnosi się poziom adrenaliny i ciśnienia krwi, wprowadzając dzieci co chwila w stan "walcz - uciekaj". (Kardaras 2018)
Bibliografia
Chorab G. (2016) Mózg wobec nowych technologii : zagrożenia i straty. General and Professional Education. 1: 9-15
Cieszyńska J. (2019) Wpływ wysokich technologii na rozwój poznawczy dzieci w wieku niemowlęcym i poniemowlęcym, Centrum Metody Krakowskiej https://centrummetodykrakowskiej.pl/blog/wplyw-technologii-na-dzieci/ data dostępu:
Kardaras N. (2018) Dzieci Ekranu, Warszawa
Nęcka E.m, Orzechowski J., Szymura B. (2007), Psychologia poznawcza, Warszawa.
Ramirez-Moreno, D. F., Sejnowski, T. J. (2012). A computational model for the modulation of the prepulse inhibition of the acoustic startle reflex. Biological cybernetics, 106/3: 169–176. https://doi.org/10.1007/s00422-012-0485-7
Spitzer, M. (2013) Cyfrowa demencja- W jaki sposób pozbawiamy rozumu siebie i swoje dzieci, Wydawnictwo Dobra Literatura, Słupsk.
Westman, J. C., Walters, J. R. (1981). Noise and Stress: A Comprehensive Approach. Environmental Health Perspectives, 41, 291–309. https://doi.org/10.2307/3429324