Przypomnijmy, że w 2011 roku Amerykańskie Stowarzyszenie Medycyny Uzależnień zmieniło definicję uzależnienia, określając je przewlekłą chorobą mózgu i likwidując sztuczny podział na uzależnienia od substancji i behawioralne. 

Uzależnienie czy korzystanie problemowe?

Czy w przypadku dzieci i młodzieży można mówić o uzależnieniu od smartfona/gier/mediów społecznościowych itp? Można, co wykazane zostanie dalej.. Jednak w części literatury poruszającej problem zachowań ryzykownych dzieci i młodzieży unika się tego określenia i mówi w zamian o "problemowym graniu" czy "problemowym korzystaniu z Internetu".  

Może być to związane z faktem, że w przypadku młodych osób ich niezdrowa relacja z elektroniką często jest częścią większego problemu. Może być tak,  że dziecko ucieka w świat wirtualny, radząc sobie z trudną sytuacją rodzinną (np. z rozwodem rodziców czy konfliktami), lub znajduje w tym sposób poprawy nastroju związanego z istniejącymi wcześniej problemami psychologicznymi, a zatem możemy mówić o uzależnieniu wtórnym.

Być może pewną rolę odgrywa w tym też fakt, że część widocznym w mediach osób (np. dziennikarzy, nauczycieli, ekspertów związanych z producentami oprogramowania, urządzeń) zajmujących się tematyką nowych mediów zaprzecza możliwości uzależnienia od niej.  Koronnym argumentem w dyskusji staje się "to nie uzależnienie, to styl życia".  Po prostu świat się zmienia i dwulatek nie rozstający się ze smartfonem jest "nową normą" z którą należy się pogodzić. To ostatnie podejście jest wyjątkowo szkodliwe, gdyż próbuje zaprzeczać negatywnym (i dobrze udokumentowanym) skutkom inwazji elektroniki w życie dzieci i młodzieży.

Niezależnie jednak od tego, czy zjawisko nazwiemy uzależnieniem, czy "problemowym korzystaniem" z elektroniki badania naukowe pozwalają na zidentyfikowanie czynników ryzyka, czynników chroniących oraz kroków, jakie należy podjąć by dziecku/nastolatkowi pomóc.

Czynniki ryzyka, czynniki chroniące:

W metaanalizie 95 badań nad uzależnieniem od Internetu i gier na populacji koreańskiej  (Koo, Kwan, 2014) wykazano, że główną rolę w powstaniu tego uzależnienia odgrywają:

• trudności w radzeniu sobie z zadaniami i zmianami rozwojowymi okresu późnego dzieciństwa i adolescencji , 

• zaburzone relacje z rodzicami, 

• nieumiejętność radzenia sobie ze stresem, 

• zaburzona kontrola impulsów. 

Czynnikami ochronnymi z kolei są według tych badań:  

• ukształtowane poczucie tożsamości, 

• umiejętność regulacji emocji, 

• radzenie sobie ze stresem, 

• dobre funkcjonowanie szkolne, 

• wysoka jakość relacji rówieśniczych 

• oraz dobra więź z rodzicami. 

W populacji dziecięcej funkcję ochronną pełnią tylko:

• kontrola impulsów,

• jakość relacji rówieśniczych,

• dobre relacje z rodzicami 

• zdrowe funkcjonowanie rodziny.

Silna rola wpływu społecznego - chroniącego lub działającego jako czynnik ryzyka uzależnienia od internetu - w postaci presji rówieśniczej  została potwierdzona kolejnymi badaniami (Li et al. 2016). 

Rola czynników ryzyka i czynników chroniących

Zaburzenia zachowania (w tym uzależnienia) powstają  wskutek interakcji  czynników ryzyka i czynników ochronnych (Bronfenbrenner, Morris, 2006). Oznacza to, że ten sam układ czynników prowadzić może do różnych rezultatów rozwojowych (zasada multifinalności), a  zróżnicowane układy czynników ryzyka i ochronnych mogą skutkować podobnymi efektami rozwojowymi (zasada ekwifinalności) (Cicchetti, 2013). 

Najbardziej zdroworozsądkowe wyjaśnienie fenomenu jest następujące; pewne wspólne czynniki prowadzić mogą do zaburzeń, uzależnień, podejmowania zachowań ryzykownych. 

Co konkretnie wydarzy się wydaje się zależeć od dostępności w najbliższym otoczeniu dziecka patologicznych lub zdrowych sposobów radzenia sobie z napięciami, problemami, stresem, traumą itp. Jednocześnie mówiąc o najbliższym otoczeniu dziecka mamy też na myśli otoczenie wirtualne, które dla młodego pokolenia jest równie realne, co fizyczne.

Konsekwencje neuroplastyczności mózgu

Warto też zwrócić uwagę iż mózg człowieka dojrzewa aż do 23-25 roku życia. Przy czym największy wpływ mają w tym okresie doświadczenia i środowisko. (Straunch 2003, Giedd 2004)

Mózg nastolatka jest bardziej podatny na nagrody, bardziej plastyczny. A zatem szybciej się uzależni  niż mózg dorosłego.  (Sturman, Moghaddam 2012) Dodatkowo indukcja ΔFosB jest silniejsza u młodych osobników, niż u dorosłych. Czyli zmiany w strukturze mózgu następują silniej i są bardziej trwałe. (Ehrlich i in. 2002).

Podjęto też badania mające na celu ustalenie, dlaczego w niektórych przypadkach dzieci i nastolatkowie okazują się bardzo podatni na szybko postępujące uwikłanie, zniewolenie elektroniką. Związane jest to z jednej strony z faktem, iż dojrzewające do 23-25 roku życia struktury mózgu odpowiedzialne są za samoregulację, racjonalną analizę informacji i podejmowanie racjonalnych (opartych na faktach, nie emocjach) decyzji. Właśnie wskutek tego dziecku czy nastolatkowi trudnej oprzeć się urokom łatwo dostępnej dopaminy powstającej wskutek interakcji z elektroniką (np. grami, mediami społecznościowymi, pornografią) i staje się bardziej podatny na uzależnienie (Volkow i in 2016).

Z drugiej strony wykazano różnice między płciami w podatności na uzależnienia i problemy psychologiczne. Nastolatki płci żeńskiej są bardziej podatne na internalizację problemów i rozwój zaburzeń emocjonalnych, płci męskiej - na angażowanie się w zachowania ryzykowne i uzależnienia  (Hammerslag, Gulley 2016). 

Wnioski z badań nad uzależnieniami od substancji

Obwody neurologiczne w mózgu wrażliwe na działanie kokainy w okresie nastoletnim cały czas dojrzewają. Skutkiem tego jest słabsza reakcja nastoletniego mózgu na kokainę niż u osoby dorosłej, co może powodować, że młodzież sięga po większe jej dawki (Cao i in. 2007) Badania nad wpływem nikotyny pokazują silniejszą reakcję na nikotynę u nastolatków młodszych niż u starszych i osób dorosłych i choć potencjał uzależnieniowy nikotyny pozostaje bez zmian, zagrożenie nałogowym paleniem jest silniejsze w grupie młodszych nastolatków ze względu na silniejszą presję rówieśniczą  (Christensen i in. 2014). Badania nad kontrolą hamującą (control inhibition) - mechanizmem pozwalającym nad powstrzymanie się od działań impulsywnych (mającym kluczową rolę w zapobieganiu powstawania uzależnień) wskazują na istotną różnicę między osobami dorosłymi a nastolatkami. Mówiąc prosto - dzieci i nastolatki mają słabszą zdolność powstrzymywania się  od zachowań impulsywnych.  (Morein-Zamir, Robbins 2015).

Wszystkie te badania wskazują, że im wcześniejszy i częstszy kontakt z substancjami psychoaktywnymi (uzależniającymi zachowaniami) tym większe zagrożenie uzależnieniem ze względu na niedojrzałość mózgu i wciąż trwające dojrzewanie jego istotnych części. 

Bronfenbrenner, U., Morris, P.A. (2006). The bioecological model of human development. W: W. Damon (Series red.), R.M. Lerner (Vol. red.), Handbook of child psychology. T. 1: Theoretical models of human development (wyd. 6: 793-828). New York: John Wiley.

Cao, J., Lotfipour, S., Loughlin, S. E.,  Leslie, F. M. (2007). Adolescent maturation of cocaine-sensitive neural mechanisms. Neuropsychopharmacology, 32: 2279–2289.

Christensen, M. H., Ishibashi, M., Nielsen, M. L., Leonard, C. S.,  Kohlmeier, K. A. (2014). Age-related changes in nicotine response of cholinergic and non-cholinergic laterodorsal tegmental neurons: Implications for the heightened adolescent susceptibility to nicotine addiction. Neuropharmacology, 85: 263–283.

Cicchetti, D. (2013). Resilient functioning in maltreated children: Past, present, and future perspectives. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 54: 402-422.

Ehrlich ME, Sommer J, Canas E, Unterwald EM (2002) Periadolescent mice show enhanced DeltaFosB upregulation in response to cocaine and amphetamine. J Neurosci 22/21: 9155–9.

Giedd JN (2004) Structural magnetic resonance imaging of the adolescent brain Annals of the New York Academy of Sciences 1021/1:77-85

Griffiths, M.D. (2005). A components model of addiction within a biopsychologicalframework. Journal of Substance Use, 10: 191-197.

Hammerslag, L. R., & Gulley, J. M. (2016). Sex differ- ences in behavior and neural development and their role in adolescent vulnerability to substance use. Behavioural Brain Research, 298: 15–26.

Koo, H.J., Kwon, J.H. (2014). Risk and Protective Factors of Internet Addiction: A Meta-Analysis of Empirical Studies in Korea. Yonsei Medical Journal, 55 (6), 1691-1711. 

Li, D., i in.. (2016). Perceived school climate and adolescent internet addiction: The mediating role of deviant peer affiliation and the moderating role of effortful control. Computers in Human Behavior, 60: 54–61.

Morein-Zamir, S., Robbins, T. W. (2015). Fronto-striatal circuits in response-inhibition: Relevance to addiction. Brain Research, 1628: 117–129.

Schramm-Sapyta, N. L., Walker, Q. D., Caster, J. M., Levin, E. D.,  Kuhn, C. M. (2009). Are adolescents more vulnerable to drug addiction than adults? Evidence from animal models. Psychopharmacology, 206/1: 1–21.

Straunch B. (2003) The Primal Teen-What the New Discoveries About the Teenage Brain Tell Us About Our Kids. Doubleday

Sturman D. , Moghaddam B. (2012) Striatum processes reward differently in adolescents versus adults. Proceedings of the National Academy of Sciences , 201114137; DOI: 10.1073/pnas.1114137109

Volkow, N. D., Koob, G. F., McLellan, A. T. (2016). Neurobiologic advances from the brain disease model of addiction. New England Journal of Medicine, 374/4: 363–371.